صبح شد خواہد برآمد آفتاب
دیدہ می مال و ہیفگن رخت ِخواب
خیزو درجائے بندے کُن قیام
برفراز ِکوہکے یا طرف ِبام
کن نگہ در گنبد ِنیلو فری
تا تماشائے غریبے بنگری
رو مشرق ساعتے استادہ باش
جلوۂ خورشید را آمادہ باش
اوّلا ایک گوئے زریں سرزند
بعد ازاں خطّ ِشعاعی ِدرزند
اندک اندک پر ضیا گردو جہاں
بّر و بحر و کوہ و دشت و آسماں
لطفہا بر خاک ِظلمانی کند
روشنی و گرمی ارزانی کند
گلبن و زرع و نخیل و مرغزار
ہر یکے از فیض ِاوُپر برگ و بار
گرنتا بد آفتاب ِپُرضیا
نے پرِکاہے بیابی نے گیا
بسکہ افتادہ ست ازمادور تر
قرص ِخور کوچک نماید در نظر
چوں زمیں طوفے کند برگردآں
عرصۂ سالے ہمیگردد عیاں
چرخ ِدیگر میز ندبر خود زمیں
تا پدید آید شعب و روزے چنیں
توہمی بینی کہ پوید آفتاب
فہم کن خود و اژ گونست ایں حساب
شنیدم کہ میدان سخن ساز کرد
بکوہے در ِگفتگو باز کرد
کہ اے کوہ ِبارفعت و فرّوجاہ
توئی از بزرگان ِایں کارگاہ
سرت برفراز ِہوا بردۂ
بہ زیر ِزمیں پائے افشردۂ
نہیب آورد سرفرازی ِتو
بہ حیرت درم از درازی ِتو
ترا قُلّہ از ابر بالا ترست
مد امت کلاہ ِمہی برسرست
ولے فکر تم درتو حیرانی ست
کہ آخرچہ سود از تو ارزانی ست
یکے تودۂ سنگ بالائے سنگ
شدست ازوجود ِتوبس عرصہ تنگ
بدیں پیکر ِسخت و پہن و گراں
چہ نفعے رسد از تو بادیگراں
چہ داری جُز ایں درہ و سنگلاخ
نشیب و فراز و بلند و فراخ
صدا باز گر دید از کوہسار
نخست انچہ سرمایہ داری بیار
بگو پیش ِمن از ہنر ہائے خویش
کہ دانندہ ترہست دانائے خویش
بگفتانہ بینی کہ تقدیر ِپاک
ودیعت نہاد ست در زیر ِخاک
گل و سبزہ و غلہ ہاو شکر
غذا ہائے مرعوب ِہر جانور
بسا خوردینہا و پوشیدنی
شراب و عرقہائے نوشیدنی
کشاورزیا بدزمن دست رنج
وہم مایۂ زندگی گنج گنج
صلاد ادہ امازپےء خاص و عام
زخوانم رُبایند آب و طعام
خرد اسپ وگاوان وآہوومیش
کنند از گیاہم پُرانبان ِخویش
چرد گلہ گوسفند وبرہ
علفائےشیرین وبرگ ِترہ
اگر بلبل وطوطی وفاختہست
ہم ازدانہ ام طمعۂ ساختہ ست
سپہرم بسر سائباں می تند
ہوا بارد وبرق نوبت زند
زبحر ِمحیط ابر آید دواں
کندرودوجوہا برویم رواں
بسے چشمہ سارو بسے آبگیر
کشادہ بسرابیم جوئے شیر
ہمی نفع خیزدزآب و گلم
ذخیرہ نہدہر کسے حاصلم
برند آدمی غلہ خروارہا
کشدکشتی از خرمننم بارہا
چہ می پُرسی اے کوہ از سود ِمن
جہانیست پرمایہ از جود ِمن
اگر دیدہ سبتیدہ بودے ترا
چوخورشید سودم نمودےترا
جبل دادپاسخ بہ حلم ووقار
جدل مہتراں رابو دننگ و عار
کہ اے سادہ میداں براہ ستیز
سمند ِتفاخر مران تُندو تیز
متاعے کہ اینک بدامان ِتست
الاّتانگوئی کہ از آن ِتست
رسدارمغانم زدریائے ژرف
کنم اندک اندک ازاں برتوصرف
نہ بینی کہ برگرد ِمن سال وماہ
زند خیمہ یا رندہ ابر ِسیاہ
زہر جانبے روکند سوئے من
ہجوم آورد پشت و پہلوئے من
گہے ژالہ بارد گہے آب ِپاک
گہے برف ریزد بغاردمغاک
زندازدردن ِدلم چشمہ جوش
زدیبائے خضرم کند سبزہ پوش
برسم ِکریمانہ پیش از سوال
بہ پستی کنم نفقہ آب ِزلال
نم جود و لطفم بہ ہر جا رسد
بسے سیلہاتا بصحرا رسد
بسے رود خانہ بسے آبداں
زرشحات ِفیضم شودتردہاں
ہر آں نہروجدال کہ سقائے تست
ہر آں حوض وچاہے کہ درپائے تست
دہد آبت از آبیاری ِمن
بیاد ببیں خیر ِجاری ِمن
مراکارہموارہ بخشندگی ست
وجودم ترا مایۂ زندگی ست
گراز من نہ بذل ونوالت رسد
زیان ِعظیمے بحالت رسد
بمانی یکے دشت ویرانہ
نہ یک پّرکا ہے نہ یک دانہ
اگر من نمان بمانی خراب
نہ یک شاخ ِسبزے نہ یک بےخواب
نہ خنددبہ امان تویک ِگلُے
نہ خواند بہ بستان ِتو بُلبُلے
نہ یک قرص ِناں خیز داز کشت ِتو
نہ بیند کسے طلعت ِزشت تو
نہ دیار بینی تو از بحرداں
مگر بینی آوارہ خلیل وداں
تودر کنہ قدرت مبیں سرسری
کند ذرّہ با ذرّہ یار یگری
مکن نفی ِحکمت پس اے خودپرست
کہ نقاش نقشے بباطل نہ بست
روزے مشتے ز پنبہ دانہ
دہقاں بہ گرفت وشد زخانہ
ہر دانہ جدا بہرکنارے
بنشاندبخاک ِکشت زارے
دوداز دل ِدانہابرآمد
ہیہات زمان َماسرآمد
یک یک برحال ِخویش بگریست
درخاک چگونہ میتواں زیست
فریادزدندولب کشو دند
پیش ِدہقاں فغاں نمودند
آخر چہ گناہ وجرم دیدی
کزمسکن ِمابروں کشیدی
بودیم ترا زخانہ زاداں
درگوشۂ کلبہ توشاداں
از حضرت ِخود چرا براندی
ویں خاک نہ فرق ِمافشاندی
گفتا بکنید صبر یک چند
خود ہست کشایشے دریں بند
رازے کہ بدیدہ ام ز آغار
درقلب ِشما نگنجدآں راز
بعد از دوسہ روز تخم ِنمناک
برشکل گیا برآمد از خاک
ہم خاک بفر خیش برداشت
ہم آب بحال ِدبے نظر داشت
خورشید بچشم ِلطف دیدش
باناز و نعیم پروریدیش
ہم باد ِصبا موافقت کرد
ہم ابر ِمطیر سایہ گستبرد
بالید بکشت روز تا روز
تاگشت نہال ِخاطر افروز
برسرزشگوفہ زدکلا ہے
برسبت ثمر زبعد ِماہے
پس گفت کہ عیش و کامرانی
زیں بہ بنود بہ زندگانی
دوران ِبقا مرابکام ست
ایں راحت و خوشدلی تمام است
مصٰواں زغم ِزوال گشتم
دانہ بودم نہال گشتم
دہقاں گفتش کہ حرف کم زن
زیں مرتبہ پیشتر قدم زن
بیسار سفر ہنوز باقی ست
صبح ِتودمیدو روز باقی ست
ہاں بازمکش عنان ِیکراں
میزن جرس وفراترک راں
مکشائے بہ نیمہ راہ بارت
اے چشم براہ ِانتظارت
باید عدم ووجوددیدن
تلخی وخوشی بسے چشیدن
البتہ بریخت برگ وہم بار
وزحاصل ِپنبہ گشت انبار
بازرگانش بچارسوبرد
درزیر ِشکنجہ اش بفیشرد
دستہ دستہ برسیمانش
برسبت وکشید کاروانش
نداف کماں زد وصفا داد
درچرخہ بدور ِدیگر افتاد
بودش پس ِہر ترول معراج
تارفت بکار گاہ ِنسّاج
شدپارچۂ گراں بہائے
باریک و نفیس وباصفائے
پس جامۂ خوب ازاں بریدند
سلطان و گدا بہ برکشیدند
گفتا کہ خوش ست صحبت ِمن
فارغ شدم از نہال بودن
بارے زغرور سہ گراں شد
غافل زخیال ِامتحاں شد
تاژندۂ وکہنہ گشت و پارہ
از کلف و غم ندیدچارہ
درصف ِ نِعال رفتہ از صدر
برمزبلہ ہا فتادہ بےقدر
بارزش گرد آورید کنّاس
بسپرد بکار گاہ ِفرطاس
کاغذ سازاں بہم نشستند
تارو پودش زہم گسستند
برہم بزدندو کوفتندش
افتاد جدا از بند بندش
ریشہ ریشہ بہ آب درشد
حالا غفلت زسہ بدرشد
میگفت شکیب وصبر باید
باشد کہ در ِدگر کشاید
تاجلوہ بہ پیکر دگر ِکرد
پیراہن ِکاغذیں بہ برکرد
پھناودراز و باصفا شد
کاغذ گشت وہزار تاشد
راحت ہا دید بعد دردے
آمودہ گہر بہر نوردے
ازہر علمے و ہر کمالے
دردے شدہ مرتسم مثالے
برصفحہ نگار بست خامہ
صد نسخہ زہر کتاب و نامہ
جایافت بمکتب وبدیواں
آمد مقبول ِپاک طبعاں
صد باب ِخرد ازاں شدہ بار
بکشاد بسے خزینۂ راز
بنمود زرفتگاں نشانہا
شد بدرقہ بہرِکار دانہا
شرحے ز اوامر و نواہی
برخواند بہ بندگان ِشاہی
توقیع شد و مثال و منشور
طومار وصحیفہ ہائے مسطور
ہم آخرِکار گشت باطل
ازکارشد و نشست عاطل
پس گفت بہ حالتِ تحیّر
دیدم بجہاں بسے تغیّر
قدرت بخشید نفع و سودم
بہ زاب کہ امید بستہ بودم
بودم گلے تازۂ بہ کشتے
پندشتہ کشت را بہشتے
زاں روز بہر مقام و ہر حال
بردند مرا باوجِ اقبال
تاآنکہ شدم کتابِ پُر مغز
حمال نکات و معنی نغز
اکنوں ہم امیدِ لطف دارم
کز جیب خزاں دمدبہارم
القصہ گرفت شعلہ دردے
شد منزلِ آخرینِ اوطے
از ساحت خاک زخت بربست
برشد بہ ہوا بمہر پیوست
شیر بگوید کہ منم پادشاہ
نیست مرا حاجتِ تاج و کلاہ
ناخن و سرپنجۂ دندانِ من
بس بود ایں دببۂ شانِ من
بانگ زنم تند چوبر دام ودد
زلزلہ درکوہ و بیاباں فتد
برسرِ صیدے کہ کنم پنجہ تیز
پوست بدرم کنمش ریز ریز
چوں بزنم برسرِ پیلِ دماں
رو بگریز آورد از بہم جاں
چوں بشکارے بکسایم کمیں
برق جہدہ شوم از خشم و کیں
وائے برآہو کہ درآید بہ پیش
روئے زمیں افگنمش سینہ ریش
پنجہ زنم دربنِ غارش برم
میکشم و میدرم و می خورم
حیف بریں خوئے تو اے شرزہ شیر
ازچہ بخونِ دگرانی دلیر
چونتو نخواہم کہ شوم پادشاہ
پادشہِ ظالم و کم خیرخواہ
پادشہِ ملک اگر بودمے
برہمہ مخلوق بہ بخشو دمے
جملہ بخوف اندز آئینِ تو
لب بکشایند بہ نفرینِ تو
جورو جفا سے توشیدہ سے آشکار
شاہِ نکو نام نۂ زینہار
شہے بودبامہر دعا جز نواز
کہ رفتے بزنداں پےء کشف راز
بحالِ اسیراں نظر داشتے
ہم از ماجرا شاں خبرداشتے
جہانداز روزے بزنداں رسید
درآنجانے بدپنج کس تازہ دید
بخواندوز یک یک بپر سید حال
کہ چوں افتاد دند اندروبال
یکے گفت شاہاگناہم بنود
گواہم بناراستی لب کشود
دوم گفت قاضی عدوے من ست
سوم گفت ظنّے بسوے من ست
چہارم چنپں گفت کائے شہریار
دگرکس خطا کردومن زیربار
سخن چوں بحجّت بیار استند
رہائی زبندگراں خو استند
چونوبت بعاصی پنجم فتاد
زشرمگنہ مہر برلب نہاد
بصد رنج و افسوس گفتا کہ شاہ
یکے کیسۂ زر بدزدیدم آہ
!
نگوین کہ ہستم سزائے کرم
بباطل نرفت ایں جفا برسرم
بفرمیدسلطان بداں شرمسار
توئی دزدواینہا امانت شعار
نباشد لفبہم و درایت قریں
بدیں بےگناہاں شوی ہمنشیں
بروزود ازینجا کہ کردم رہا
تو قابل نۂ صحبتِ نیک را
بگشتیم روزے بویرانۂ
کہ بودہ ست ایوانِ شاہانہ
ندا آمداز تودۂ سنگ وخشت
کہ بودیم وقتے چوخرم بہشت
مہیا زہر گو نہ سازِ نشاط
حریریں سرا پردہ قالیں بساط
بزرگان باشوکت وارجمند
نشستہ دریں بارگاہ بلند
بیک ناگہاں گردش روزگار
ببردہاز چمن رونق نوبہار
زدیارایں بقعہ یک تن نماند
شب آمد ولے شمع روشن نماند
زمانہ چوآں عفد بگیختہ
شدایں قصر پاشیدۂ وریختہ
زباراں و سرما واز آفتاب
بگردیدبنیان محکم خراب
بجاہائے ایوان آراستہ
گیارستہ وخار بن خاستہ
زویرانۂ بزم خنیاگراں
نمی خیزدالا نہیق خزاں
دریغا ازیں کاخ بافرّوجاہ
کہ برگردآں ایستادے سیاہ
تو گویہ کہ خود طاق وایواں نداشت
نشیمن بنود وشبستاں نداشت
زدیوار و درہانشانے نماند
بریں ماجرا نوحہ خوائے نماند
مگرروبہاں مسکنے ساختند
شغالاں ہیا ہو درانداختند
ازاں کہ خدایان بانام وننگ
مبیں تودہائے گل وخشت و سنگ
نکو یادگارے کہ عدل ست وداد
از ایشاں ہمی خلق داردبیاد
بسے سقف نیلی کن نگاہے
کہ آمد لکّۂ ابر سیاہ ہے
باندک زوز گرد دابرافزوں
فراگیرد فضائے سطح گردوں
نقابے افگندبروئے خورشید
بروزر اندر شبِ تارے تواں دید
بفرد کوسِ رعد وبرجہد برق
بریزدآب و صحرا ہاشود غرق
زمینِ تشنہ گرددزودسیراب
کہ راحت ہارسد بعد از تب وتاب
ببارداز ہواچوں یک دوباراں
بروید سبزہ اندر مرغزاراں
بگرددزندہ خاکِ مردۂ وخشک
بخنداندگل وبیروں دہدمشک
وزدبادِخنک تاغنچہ خندد
سمومِ جانگزا گورخت بندد
نسیمِ معتدل آید سبک پا
صبا غلتد بروئے فرشِ خضرا
بجوشد آبِ صافی ازتگِ چاہ
گیا درکشت بالد حسبِ دلخواہ
شود باراں چوہافرخندہ حالی
نماید پر طوطی زرعِ شالی
ہندستاں اگر باراں نہ بارد
زمینِ مزرعہ حاصل نیارد
پیر مردے بودوہمراہش پسر
سوئےنخاسے ہمے بردندخر
خود پیادہ ہر دو افتادہ براہ
خرسبک میرفت و میخوردےگیاہ
آں یکے دید وبگفت ایں ابلہاں
خویشتن در رنجِ راہ و خرجہاں
پیر بشنیدوچو خر در گل بماند
زود پشتِ خر پسر را برنشاند
پیشتر رفتند زابخااند کے
بانگ برزد از کنار رہ یکے
ہے اچرا شد سوارہ ایں پسر
پیر بیچارہ پیادہ رہ سپر
نوجواں آرام و پیرے درتعب
نیست ایں معنی زہنجارِ ادب
پیرچوں ایں طعن و شنعتہا شنود
طفل را آورداز مرکب فرود
خود بہ پشتِ خرنشستہ تشدرواں
طفلِ بیچارہ زپیش و پس دواں
بانگ برزد رہ روے کاپے پیر ِدوں
برگزیدیازچہاین طور ِزبوں
میدوانی طفل وگشتہ استی سوار
توز بے مہری نداری ننگ وعار
ایں سخن بشنید چوں پیر ِضعیف
کردحالاطفل راہا خود ردیف
دیگرے دید وبگفت اے مردِکار
خرزآن تست یا خود مستعار
پیر گفت آرے خزاز ملکِ من ست
گفت نےنے کذبِ تو خود روشن است
چوں خر ِمسکیں کشد بارِددمرد
حیف مالک گردلش نایدبدرود
می نہ زبید خر کشد بار ِشما
خرکشی باشد سزا وار ِشما
ایں شنیدہ زود تر زیرآمدند
ازسواری ہر دوتنسیر آندند
خر بہ بستند و کشید ندش بدوش
تابرندآں روئے پل بہر ِفروش
ایں تماشا کس ندیدہ درجہاں
مردماں انگشت حیرت دردہاں
پس بلادنداز سرآں پل عبور
خرز قید و بند گشتہ ناصبور
دست وپا ہازدرسن راپارہ کرد
پیر نتوانست ہیچک چارہ کرد
خربدریا اوفتادہ شد تلف
برزیانش پیرمی مالید کف
گفت باخود ایں سزائے آنکہ من
ہر کسے خوشنود خواہم ساختن
ہر کہ میجوید رضائے ہرکسے
درجہاں جو روزیاں بیند بسے
زکوہستاں رواں شد سیلِ بیباک
کہ موجش چاک میزدسینۂ خاک
بہ تندی سنگ رابرسنگ سودہ
درختانِ کہن را در ربودہ
میانِ موج اوچوبے سبکسار
ہیمرفت وہمیزدلاف بیسار
کہ میرانم من ایں آبِ رواں را
منم سالار خیلِ کارواں را
بساحل گفت کائے ساحل ندانی
کہ ازمن سیل راآید روانی
نمی بینی کہ ہست اندر کف من
زمام رفتن استادن ودیدن
دریں اندیشہ بودآں چوبک ہیچ
کہ آب افتادر راہِ کج وپیچ
رواں بگذشت آب ازنائے تنگے
ولمے درمان چوبکِ زیرِسنگے
بگفتاہیں مرا بگذارائے سنگ
بگستاخی مزن دردامنم چنگ
کہ جز من آب رایاور کہ باشد
چومن بگذارمش رہبر کہ باشد
منم ازراہ و رسم منزل آگاہ
مبادا آب بےمن گم کند راہ
بگفتا عرض کن درپیشِ ساحل
کہ دریا راست او میرِ مراحل
بگفت و گفت ساحل لب فروبند
کہ بیسارے زدند ایں لاف و رفتند
نہ بےآنہاتفاوت کرد دریا
بسے برد وبسے آورد دریا
نہ از آنہابدریادرنشانست
ولے مواجیِ دریاہماں ست
پس از تو ہمچنیں آیند بیسار
روند آخر دریں ورطہ نگونسار
طفلکے برکنارِ حوض رسید
آبِ صافی درونِ حوض بدید
موجہادید از وزیدنِ باد
جائے خوش بودخاطرش بکشاد
خواست باسنگریزہا بازد
یک یک آں روئے آب اندازد
نوبت اولیں کہ دست کشاد
سنگریزہ میانِ آب افتاد
درعجب ماندہ ازتماشائے
کہ ندیدہ ست پیش ازیں جائے
سنگریزہ کہ خوردساحتِ آب
دائرہ زد چو ہالۂ مہتاب
رفتہ رفتہ فراخ ترگشتہ
عاقبت غائب از نظر گشتہ
جمع آوردہ سنگریزۂ چند
ہم چنیں روئے آب می افگند
مادرش کرد ہم بحوض گزر
ماجرا باز گفت با مادر
جنبشے کاں بچشم بےقدرست
اثرش بیں چہا بزرگترست
طرفہ نقشے برآب پیدا کرد
نقطۂ را محیط پہنا کرد
گفت مادر کہ ہمچنیں ہرکاز
اولش اندک آخرش بسیاز
بس بدیدم کہ کمتریں عملے
کردہ پیدا عظیم تر خللے
اے بساذرۂ نکوئی خاست
آفتابے بے شد وجہاں آراست
جان مادر بہ لہود بازی نیز
عبرتے ہست بہرِ اہلِ تمیز
آبگیرے بہ رودِ ہمسایہ
گفت کائے گرم روتنک مایہ
بےمحابا کہ خرچ آب کنی
خانۂ خود ہمے خراب کنی
ایں قدر تندمیردی شب و روز
ہے ! نداری خطرز حرِّتموز
زود باشد کہ تیر ماہ رسد
مہرتابان بگرم گاہ رسد
باید آنگہ کشیدرنجِ دراز
کاب رفتہ بجونیایدباز
رودگفتش جواب ازسر ہوش
آبگیرا! خموش باش و مجوش
خوش ہمی آیدم رواں بودن
نے بخیلا نہ سرگراں بودن
زاں طرف گیرم ایں طرف بدہم
حیف باشد گرش بہ بند نہم
دائما در افاضہ بایدبود
مرگ خوشتر کہ زیستن بےسود
عاقبت آفتابِ تیر بتافت
برسرِ رودو آبگیر بتافت
تانشانے ز آبگیر نماند
رود فیاض ہمچناں میراند
سبزہ و گل دمیدہ اطرافش
شکرگویاں زعینِ الطافش
مست ومحو صدائے آب شدہ
ایمن از تابِ آفتاب شدہ
دوجوگشتہ از کوہسار رواں
بوادی زیریں پےء ہم دواں
یکے خامش وسست وکم آب تر
دگرتند و موّاج و بیتاب تر
بگفت ایں بداں اے کہ سستی کنی
کجا کار خود بادرستی کنی
بدیں کاہلی ہا کہ تومی روی
ہترسم کہ درخاکِ رہ گم شوی
ازیں پیش کائی بہ پہلوئے من
سفینہ ترددکند روئے من
بہرگوشہ دولت فشاں بگزرم
خرابے بدریائے اعظم برم
تومی باش قانع زروئے نیاز
فراتر روم من براہِ دراز
ولے جوئے خاموش پاسخ نداد
بہ آہستگی سر بصحرا نہاد
ہرآں جوئے کوچک کہ درعاہ دید
بہمراہی خود در؟ برگزید
ہیمرفت تاگشت پہن و طویل
چو جیحون وسیحون و دریائے نیل
زہر جاینے جست با خود رفیق
تواضع نمودش وسیع و عمیق
ولے جوئے مغرور برعکسِ آں
بہ تنہا خرامید دامن کشاں
بجوہائے دیگر نکردالتفات
فراہم نیادرد آب از جہات
بہ آخر دراں رود مدخل بحسبت
کہ کم مایہ میدیدش اندر نخست
مثلے گویم ارکنی درگوش
کشفے گوئے بردہ از خوگوش
سبک از جائے خود بروں جستند
بددیدن ہمے گردبستند
دور تر نقطہےنشاں دادہ
روبآں نقطہ ہر دو افتادہ
کشف آہستہ تر قدم بہ قدم
بےدرنگے ہمے رود پیہم
باز خرگوش تند گشتہ رواں
تیز تر ہم چو بادوبرق دوواں
سیروگردش کناں یمین ویسار
باز گردیدہ بر خطِ رفتار
یک دو میداں دویدہ در نفسے
خویشتن راہے ستودہ بسے
خندہ برسستی حریف زدہ
طعن و تشنیع برضعیف زدہ
چوں حریفس بگردِ اونرسید
پازرفتار باز پس بکشید
گفت حالا دمے بیاسایم
خود چرا زود راہ پیمایم
ہمہ راہ وروش بدادازیاد
دیدہ بربست وسربخواب نہاد
سنگ پشت از عقب رسید وگذشت
حفتہ خرگوش رابدید وگذشت
رہ بریدہ بزحمتِ بسیار
پیشتر آمدہ بجائے قرار
خود بدانید تاکہ بردوکہ باخت
رخشِ فرزانگی بباید تاخت
نہ بینی کہ طاؤسِ گردن فراز
کشاید ہمے بال وپر ہابناز
زقوسِ قزح رنگہایش فزوں
توگوئی کہ از جنّت آمد بروں
ولے بانگِ ناخوش کند متصل
چو شب بشونم ہولم آید بدل
سخن برگزیدم ازیں جانور
کہ دانش بہ است ازقباہائے زر
شرف آدمی را نہ بخشدلباس
چہ دیبائے معلم چہ کہنہ پلاس
بروازادب جامہ ترتیب کن
ترقی بہ تکمیل وتہذیب کن
زخود بینی وعجب وکبر وغرور
نہ راحت میسّر شودنے سرور
مبادایں کہ من نیزطاؤس وار
برعنائی خود کنم افتخار
مرا زیب وزینت ہمیں قدربس
کہ یاراں کنند آفریں یک نفس
موشکے درحضورِ شیر افتاد
شیر از بہرِ صید پینجہ کشاد
گفت ازروئے عجز موشِ ذلیل
اے شہ باوقار شیرِ جلیل
نتوانم رسانمت آزار
کمتریں بندہ ام مرا بگدار
گررودالتفات برسخنتنم
گاہباشد کہ خدمتے بکنم
شیر راعجزِوےپسند آمد
رحم برحالِ مسمند آمد
پس اماں جوئے رااماں بخشید
مردمی کرد وپنجہ باز کشید
شدبریں قصّہ چند روزے دیر
تاگرفتارِ دام شدآں شیر
دام زاں گونہ برتنش پیچید
کہ بنوعے رہِ خلاص نہ دید
لاجرم شیر آہ و زاری کرد
موش بشنید و عزم یاری کرد
کہ مبادا رسد گزند و زیاں
بکشندش گروہِ آدمیاں
آمددخادمانہ دادسلام
پس بدنداں بریدرشتۂ دام
رخنۂ زد فراخ وکار بساخت
بند بگستوشیربیروں تاخت
بدریا سگے اسخواں درہں
شنا کرد واز عکس شددرگماں
کہ دارد سگے استخواں زیرِ آب
چومن درشنامی نماید شتاب
بدیدآں تماشا و ازروئے آز
فرشد بآب و دہن کریاز
کہ تاد روباید زسگ استخواں
ولے ازسگ واستخواں کونشاں
خود آں استخوانش تہِ آب شد
خجل باز گردید و بےتاب شد
بدل میدہد مردِ طالع قرار
بگیرآں دگرایں یکے رابدار
ولے آں رودایں نیایدبکف
طمع میکندایں وآں راتلف
غنیمت شمار انچہ آمد بدست
خوش آںکو بکنجِ قناعت نشست
بکار آورش انچہ دریافتی
خزف یافتی در گہر یافتی
گرگے لبِ جوئے رفت وشد سیر
می خوردبراہ بجانبِ زیر
تاخواست کہ حیلہ پیش آرد
وانگاہِ گلوئے او فشارد
دیدش بناگہ خشم آلود
کائے برّۂ نابکار ومردود
شرمت ناید ازیں وتیرہ
کردی ہمی آب خوردتیرہ
گفتابہ ادب جنابِ والا
من زیرترم شماببالا
بالارود آب کے زپستی
برمن مکنید چیرہ دستی
چوں گرگ بحجتش فروماند
شرمندہ بہ پہلوئے دگرراند
ہاں!پارکہ یادِ من نمودی
دشنامِ غلیظ داداہ بودی
ایں بار اگر خطا نہفتی
ہاں پار بدم چیرابگفتی
گفتاہے ہے!! نیم خطاکار
شش ماہہ چہ بدیگویدت پار
من پارکہ خود نزادہ بودم
دشنام چگونہ داداہ بودم
زیں گونہ کہ حجتِ قوی گفت
گرگازسرخیرگی برآشفت
گفتا تو اگر نگفتۂ بد
شاید پدرِ تو گفتہ باشد
ایں گفت وبکشت وخورداورا
حجّت نہ برد بدیِ خورا
بگونید محمودِ فرخندہ خو
بہ طفلی بیاراست باغِ نکو
بہ پرداخت بستاں سرائے عجیب
کہ سنیذہ رابردے ازدل شکیب
پدرایکے روز مہماں بخواند
زبہر ِتماشائے ایواں بخواند
برفت وبدید وپسندید وگفت
کہ اے ملک ودولت ترا باد مفت
بدینہا نہ زیبد کنی فخر وناز
چرابر مگسہارزند شاہباز
چنیں کوشک وروضۂ دلپذیر
تواند بناکرد ہریک امیر
تو پیرائے باغے بسروسمن
کہ مشکل تواں مثل آں ساختن
توآں قصر خرم بنا کن نہ دہر
کراں عاجز آیند میرانِ شہر
بپر سید آخر کدامست آں
منم بندہ فرمانِ شاہِ زماں
بگفتا کہ آں روضۂ خوش ثمر
دل ایل علم ست و اہلِ ہنر
تو گر علم و فضل و ہنر پروری
دراقصائے عالم کنی سروری
پدرہرچہ از نصح گوہر فشاند
براب بود محمود تا ملک راند
عطادادوبنواخت اہل ہنر
درآفاق شد نام نیکش سمر
خرد مند مردم زہر مر زو بوم
درآوردہ پائے سریرش ہجوم
شدالقصہّ غزنیں عروس البلاد
دراں بودا زہرفتے اوستاد
نہ سلطاں بماند ونہ سلطانیش
مگر قصہائے جہانبانیش
چو اقبالروازہمایوں بتافت
زہندوستاں سوئے ایراں شتافت
پریشاں شدش کاروساماں تباہ
فروکوفت طبل شہی شیرشاہ
پراگندہ گشتند یاران او
مگر جمعے از جاں نثاران او
خیال فراقت بسرد اشتند
پےءشاہ معزول برداشتند
از انجملہ بیرام وقاسم دومرد
کہ بودند در وضع اخلاص فرد
برآقائے دیرینہ دل شاں طپید
وفا ہمچوپیکاں بہ پہلو خلید
شبے راست کردند عزم گریز
نشستند بربارگیہائے تیز
جداگشتہ از مخیم شیرہ شاہ
بایراں زمیں باز جستندراہ
ولے نیمہ رہ شیر شاہی سفیر
نمودایں گریزندگاں را اسیر
چو قاسم نکو فربہ اندام بود
بصورت قوی تر زبیر ام بود
گماں برد بیرام و بندش نہاد
بروں جست بیرام چوں بقر و باد
ولے کرد اندیشہ دربینِ راہ
کہ بنود بمردی بترزیں گناہ
کہ یارے شود فدیۂ خونِ من
تفو برمن و ہمتِ دونِ من
پشیماں شد و شرمگیں از فرار
عناں باز پیچیدو گفت آشکار
منم خان بیرام اے مراں
نہ آں مرد بیچارۂ خستہ جاں
خدارا زبندش رہائی دہید
ہماں بند بردست وپایم نہید
چو قاسم دلیریِ بیرام دید
بہ احوالِ او لب بدنداں گزید
چراآمد ایں یار ِبگریختہ
مبادا کہ خونش شود ریختہ
گرایں باز پراں در افتد بدام
مراجان شیریں شود تلخ کام
نمودند بارے از وکشفِ راز
کہ ازراز سربستہ برگوئے باز
بگفتا کہ ایں خادمِ باوفا
نخواہد کہ برمن بہ بیند جفا
دلش سوخت برحالتِ زار ِمن
کہ بودست وقتے نمکخوار ِمن
زروے وفاداری آمد دواں
کہ تافدیۂ من شود ایں جواں
وگرنہ منم خان بیرام وبس
نجویم رہائی بہ امدادِ کس
دریں طرفہ دعوی مرد آزمائے
پژوہندہ را خیرہ شد عقل ورائے
مگر قول بیرام باورنداشت
نہ ایں راگرفت ونہ آنراگذاشت
زجان رفت قاسم دریں داوری
فروماند بیرام از یاوری
بزرگاں کہ برتر نشیں بودہ اند
براہ فتوّت چنیں بودہ اند
بگویند سلطان اورنگ زیب
کہ مردانہ خوبو دوصاحب شکیب
درایام شہزادگی ناگہاں
بہ پیش آمدش مست پیلے دماں
دواں درپیش پیلباں نعرہ زن
الا مردماں پیل مردم فگن
زہولش ہیا ہو بمردم فتاد
پریدندچوں برگ از تندباد
بکنجے فرارفت ہر کس کہ بود
کہ بادیو پیکار نتواں نمود
دلے شاہزادہ بیفشردگام
بہیبت برآوردتیغ ازنیام
چناں زد بجز طوم آں ژندہ پیل
کہ مستی اوشد بہش مستحیل
پلر زید اززخم ضرب درشت
برآوردفریادوبنمود پشت
ہم از منظرے دید شاہجہاں
دلیری شہزادۂ نوجوان
نجو اندوبگفتش کہ جان پدر
تہور نہ نیکوست با جانور
نہ از عقل باشد کہ باپیل مست
درافتی و ششیر تنہابدست
زروے ادب گفت کاے شہریار
خدایم ندادست پائے فرار
مرانیز شاہا چنیں ست رائے
و لے پائے ہمت نہ جتبدزجائے
بپائے کہ جویم زمیداں گریز
مگر قطع باد اششیر تیز[
روبہے درد ام صیادے فتاد
جاں ببر دوگفت دم راخیر باد
چند روزے درغم دم خستہ بود
زانکہ برزیبائیش دن بستہ بود
برگزیدہخلونے بادردوسوز
نے بشب بیروں خرامیدے نہ روز
جوع زور آور دتا پایان کار
شدزکنج خانہ باصداضطرار
زندہ را گردم نباشد گومباش
لیک نتواں زیست بے وجہ معاش
اند کے خور دوز جورفاقہ رست
پس خیال باطلے دردل بہ سبت
گفت باخود بایدم افسوں دمید
وزغم واندہ بحیلت وارہید
بانگ برزدکرددعوت قوم را
ہاں بیائیداے عزیزاں الصلا!
روبہاگردآمدندازہر کنار
ہم زہندوسندوازبنگ و بہار
شکر گفت ورفت برجائے بلند
گفت دارم باشماہا حرف چند
بسکہ دم رادوست داردقوم ما
ہست ایں رسم قبیح وناسزا
گرسلف دلدادۂ دم بودہ اند
خود زرشدوراستی گم بووہ اند
من نگوبم پندازروئے قیاس
ہست برہان قوی آنرااساس
امتحاں رادم زتن اندا ختم
بہر نفع قوم بازی باختم
تازدم فارغ نشستم درجہاں
راحتے دیدم کہ ناید دربیاں
بے دمی عیشے ست بمیثل و نظیر
برشمااظہار کردم ناگزیرہ
ر کہ داردعقل صالح دردماغ
بایدش جستن زباردم فراغ
ہدۂ از حکمت آوردم بکف
گر قبول افتدز ہے عزوشرف
روبہے گفت از میان انجمن
ہست افسوں ایہاالقوم ایں سخن
ناصح ماباز اگر دم یافتے
زیں مواعظ پیش ماکم بافتے
ایں ہمہ مکروفن وحیلت گری ست
عصمت بی بی ہم از بے چادریست
بادبا آفتاب عربدہ جست
کہ زماہر دوکیست چابک وچست
کیست پرفن کدام بےہنر ست
از من وتو کہ زورمند ترست
بایدازبہر امتحاں محکے
تانماند دگر مجال شکے
دربیاباں مسافرے دیدند
ازبرائے نشانہ بگزیدند
شرط کردند تابقوت خویش
بکند ہرکہ جامۂ درویش
لب بدعوی فضل بکشاید
ورنہ بیہودہ ژاژ کم خاید
باد صحرا بداں غریب آونحیت
صرصر تند گشت دگردانگیخت
مردچوں موج تیز صرصر دید
دامن و آستیں سبک برچید
بہ برودوش چست کردعبا
گشت ایمن زصرصروزصبا
باد چنداں کہ شور و شرافگند
نتوانست جامہ اش برکند
رفت چوں جدوجہد باد بہاد
سر بصرانہادوباز استاد
آفتاب آمدہ بہ نوبت کار
کرد آغاز تافتن بہ وقار
اندک اندک حرارتے افزود
مردناچار بند جامہ کشود
ازبن موے خوبےبحوش آمد
تاعبایش وبال دوش آمد
پس بخودتاب آفتاب نیافت
جامہ افگندوزیر سایہ شتافت
بعد ازاں آفتاب باتب و تاب
نیز بابادتند کرد خطاب
کہ بآہستگی برآید کام
نہ بہ تندی و تیزی وابرام
گوزنے تشنہ از سوے بیاباں
کنارجوے باز آمد شتاباں
بخوردآب و میاش روے خوددید
نظر برشاخہاکردو بنازید
کہ دارم شاخہائے بس دلآویز
بلند و استوار و سخت و سرتیز
مرااے کاش بودے جملہ اعضا
بسان شاخہایم خوب وزیبا
منم از شاخہا سرخیل حیوان
ولے پاہامراکردہ پیشماں
چناں لاغر کہ بارتن کشیدن
بوددشوار ہنگام دو بدن
مرااندا لاغر کہ بارتن کشیدن
بو گرنہ ہستم آہوئے بہشتی
بیک ناگہ سگاں کردند آواز
شنید وکرد آغاز تگ و تاز
سبک برجست وحالاکردباور
کہ عضوے نیست جزپاہاش یاور
ولیکن زودشاخ دلپسندش
نمودہ مبتلائے قیدوبندش
بہ پیچیدنددرشاخ درختے
فروماند اندریں خلجان لختے
تگا پورا درنگ افتادچنداں
گرفتندش سگان تیزدنداں
دواں آمد زپس صیادخوشل
بکردش زود تربادشہ بسمل
بساچیزے کہ درچشمت بدآید
ولے آخر درشادی کشاید
بساچیزے کہ آنرا دوست داری
کہ پایانش نہ بینی غیر خواری
بسا کسہاکہ پنداریش ناکس
بردگوئے سعادت از باکس
باید ازیں سہ بگریزی بجد
فکربدوقول بدوفعل بد
فکر بدوزشت کہ دردل بود
آں بمثل زہر ہلاہل بود
زہرکہ ماند بدرونت مقیم
تاچہ دہد؟ جزکہ زیان عظیم
زخم زندگر سگ دیوانہ
یابگزد مار پہ ویرانۂ
بہ کہ بدل فکر بدے جاکند
دغدغہ درجان تو پیدا کند
دیوکمیں کردہ تو چالاک باش
ساحت دل پاک کن و پاک باش
جوے زافکار بد آزادگی
تابتوانی مکن افتادگی
جہد کن وجنگ دلیرانہ کن
تابگنی فکر بداز بیخ وبن
قول بدآید ہمہ ازفکر زشت
ایں پدرست آں پسربد سرشت
خب دروں زشتی گفتارشد
موجب صد کلفت وآزارشد
ازدرگوش آمدودردل خزید
مارسیاہے ست کہ جاں راگزید
باہمہ نیروکہ توداری بکوش
تاسخن بد نہ درآید بگوش
ہاں بہ بدونیک بکن امتیاز
چند نشینی سربول وبراز
پس بہ یقین صورت کرداربد
ہست زفکر بدو گفتار بد
فکر بد ازدل چوبروں داشتی
باتو زباں نیز کند آشتی
فکر بدازدل چوبوددرپناہ
دست نجنبد بہ بدی ہیچگاہ
وسوسۂ بدکہ فروشد بہ دل
زود بروں کن بدرونش مہل
شعلۂ اول کہ بکشتی بہ فن
خانہ نگہداشتی از سوختن
ہرکہ دلش رازپلیدی شبست
خود ہمہ کرداروی آید درست
جنبش نیکو کہ زدل خاستہ است
صورت افعال بیار استہ است
ہر عمل خیر کہ آید زتو
نیست مگرزادۂ فکر نکو
وفتیکہ استماع حادثہ ہاملۂ رحلت فرمودن جناب وقبلہ مرشد ناومولانا سید غوث علی شاہ پانی پتی کہ بروزدوشنبہ بست وششم شہر ربیع الاولی ۱۲۹۷ ہجری مطابق ششم ماہ مارچ ۱۸۸۰ ء بوقوع پیوستہ سامعہ سوزیاران طریقت گردید خاصہ منشی نجم الدین دہلوی(رحمۃاللہ تعالٰے) را دامن شکیب ازدست رفتہ بودودل بگرداب اضطراب افتادہ و جونے اشک از چشحہاے چشم کشادہ باین خاکسار ایمائے رفت تا بیتے چند بانداز مثنوی رنگ تسوید یزید فتر دراں ایام خواندن و شنیدن آن موجب مشغولی طبائع محزون دولہاے پر خون شد۔اسمٰعیل
اے نسیم صبح ایام بہار
درحریم کعبۂ جاں کن گزار
روئے خودبرخاک پانی پت بساے
شمۂ احوال آنجابرکشاے
فصلٰی زغوغای محشرکن بیاں
کوس رحلت کوفت آں شہنشاہ رشید
شاہباز قدس پریدازچمن
شد نور دیدہ بساط انجمن
بازگواززائران کوے او
بازگوازبیدلان روے او
بازگورمزے ازاں دریاے راز
موجۂ دریا بدریارفت باز
کن حدیث بحر ناپید اکنار
بازگوزاں موجہ پلوے نوریار
بازگوازبزم آں شاہ وحید
شہ سوار فردوسلطان مجید
اے تو خوان غیب راخوش میزباں
اے تو خضر راہ ماگم گشتگاں
اے جہاں معرفت راآفتاب
از رخ روشن برافگندی نقاب
درنگر آوارگان خویش را
چارہ کن بیچارگان خویش را
گوشہ چشمی بہجوراں بکن
یک نگہ برحالت دوراں بکن
بشنو!اے سلطان ایوان بلند
مردوزن ہاآہ وزاری میکنند
ہے چہ گفتم ازغم و بگریستن
ہست وہم ایں مردن وایں زستین
توبری از اقتران وافتراق
ازخیالات است ایں ہجروفراق
بلبل وگل ہیچ وبستاں نیزہم
ذوق وشوق وعلم وعرفاں نیزہم
جزرومدبحر وہم موج وحباب
گربنجی جملہ یک آب ست آب
وسوسہ بگداز بحر وموج کو
بی نشانی راحضیض واوج کو
موج خواند قصہ ہجر ووصال
بحر مستغنی ست از نقص وکمال
بحراگرساکن بودامواج لاست
بی تموج بحرراشرحے کجاست
جوششی زدبحروموج آمدپدید
شدنمایاں آں قدیم اندرجدید
جوش وبحر وموج میخو انیش نام
ورنہ یک ہستی است بیروں ازکلام
نیست مردان خداراہیچ بند
برترست ازجسم وجاں بیچون وچند
مردگاں راخوف مردن در خورست
زندگاں رامرگ تن جاں پرورست
زندۂ راممتنع باشد ممات
مردۂ راخودروانبود حیات
ایں حیات وایں ممات ازشرک ہست
وحدت مطلق بوددرخویش مست
آنکہ اوزندہ است حی وقائم است
لایموت ولایزال ودائم ست
دائم ست وقائم ست وزندہ است
لایزال ولم یزل پائندہ است
زندگی بے نہایت بے زوال
برتر آمد ازتگاپوے خیال
خود تو بودی خود تو باشی تادوام
اے بروں ازگفتگو ہااوکلام
تودردریاے وحدت بودۂ
ہم چنانکہ بودۂ آسودۂ
جان تو خود جان جان زندگی ست
از تو خرم بوستان زندگی ست
سالہا گردیدۂ دربحر وبر
ہم توخود مقصود دبودی از سفر
سالہاارشاد رابردی بکار
ہم تو خود صیا دبودی خود شکار
ازبروں دربگفتی ماومن
وزوروں خودگوش بودی خود سخن
ازحقائق وزمعارف وزقیں
تغزتر گفتی بوقت واپسیں
چیست توحید آنکہ از غیر خدا
فرد آئی درخلا ودرملا
بحر توحید الٰہی خود توئی
بے تعین نے تشخص بے دوئی
مستی صہباے تو چوں جوش زد
کے شودشورمن وتوگوش زد
بیخودی بزم خودی آراستہ است
نعرہ ہااز خاموشی برخاستہ است
اے ندیم الشمس نجم الدین بیا
نعرۂ دیگربزن لب برکشا
نعرۂ دیگربزن ای نجم دین
ہائے وہوئے تست معنی آفریں
دیدہ چوں بردیدتوشیداشود
دردرون بحر رہ پیداشود
کارواں بحر درشب ہائے تار
برکفت بنہدزمام اختیار
بازنشیں درخرابات سخن
معنی اندر شیشہ الفاظ کن
بازگو حرفے زسلطان جلیل
تانہ گردو قصہ ہجر اں طویل
اے درخشاں کوکب نورقدیم
از کجایاجوئیم انفاس کریم
ازکجاجوئیم گلبانگ سرور
ازکجایابیم آں انس و حضور
ازکجاجوئیم قرب اختصاص
اے درتوقبلہ گاہ عاموخاص
ازکجاجوئیم آں خوش حال ہا
کزدل پاکت بروں زدسالہا
پر توحال خوشت چوں سرزند
مرغ اندوہ والم کے پرزند
پر تو حال خوشت چوں کوہسار
ہست درعرصات جاں بریک قرار
حسرت واندوہ زایدازخیال
نے بہ پیش پرتوخورشید حال
پرتوحال توپاک ازبیش وکم
تاخت بیروں ازجودوازعدم
پرتوحال تو پاک ازنیک وبد
برزدہ نقش ازل رابرابد
پر توحال توپاک ست ازعمل
استوار وپائداروبے خلل
پرتوحال تو پاک از فہم عام
ہست لاشرقی ولاغربی مدام
پر تو حال تواے سلطان حال
ہست بالا تر زپر وارخیال
ذات تو پاک ست از حال ومقام
شہپر عنقاے توبشکست دام
کشف ہرحالے زتویابدکشود
ہرمقامے ازتومیگیر دوجود
نقدحال نست ذات پاک تو
ذات پاک نست درادراک تو
درمیان گردش لیل ونہار
ہم چوتوکم دیدہ باشد روزگار
خضر ربانی وفرد کاملے
عارف بے باک ومزدکاملے
پاک وبے باک ومجرد ازعلل
شاہبازاوج افلاک ازل
زندۂ جاویدوپاک از جسم وجاں
شہ سوار عرصہ ہاے بے نشاں
بی نشانی راشنا ساور توئی
ہم شناساوشناسا ساگر توئی
بے نشانی رانشاں آمدزتو
بحروکاں گوہر فشاں آمد زتو
لاوالا ہردوپیشت چیست لا
ماہ تو گم گشت باقی کیست لا
ہرچہ میگوئیم قول ماست ایں
گفتگو ہا محوشدریاست ایں
محور اہم محوکن اے چارہ ساز
ہست فرق از بے نیازی تانیاز
نیست جاے گفت وتشبیہ ومثال
لیس شئی مثلہ کم کن خیال
گربگو یم ورنہ گویم شان نست
ہم خیال وبے خیالی آن شت
اے بری از مرگ وہم اززندگی
بندہ ہستی یاخدایاخود جدا
خود جدائی خود تووصلی خود توئی
اے منزہ ازیکی وازدوئی
اے بری ازحداعدادوشمار
باوجودت نیست کس رااعتبار
باوجودت نیست چیزے معتبر
عقل تیرہ گشت وخیر ہ شد نظر
ہم چو کافر بایدم بت خانۂ
تازتوگویم بتوا فانۂ
خویش راثابت کنم تاخواست
سرنبادانی دہم تاوانمت
بت تراشم گرتر ایاد آورم
آذرم من گرتراطاعت برم
کافرم من گرتراآرم سجود
من چہ باشم تانہم خودراوجود
دامن ازگردحوث افشاندہ
درجہاں غیب مرکب راندۂ
کشورنن رافروبگزاشنی
آئنہ ازپیش مابرداشتی
گفتگو ہاازپس آئنہ بود
گفتگو راغیر ازیں آئیں نہ بود
گفتگو برجاست ناگردیدہ فوت
لیک بیروں از لباس حرف وصوت
پردۂ صورت زردانداختی
معنی معنی نمایاں ساختی
جان جاں بودی وجاں جاں شدی
ہرچہ بودی ہرچہ ہستی آں شدی
برشکستی ساغرومیناے ما
پشت پابرہستی عالم زدی
بزم انس بیدلاں برہم زدی
پشت پابرہستی عالم زدی
بزم انس بیدلاں وادی بیاد
اے زرویت انجمن خالی مباد
اے زرتوخالی مباداجاے تو
منظر روے جاں افزاے تو
صفحہ ۳۳۵ اے دریغاکاروان شہرجاں
رخت برسبت وبزدطبل گراں
اے دریغاروزگاروصل شد
جلوۂ کردو بہار وصل شد
اے امیرالشرق نجم الدین بیا
نعرہ میزن شورمے کن بے ندا
مشرقت جان ودل ویراں ہست
بے سروسامانیت سامان ہست
نعرۂ تو دل بجنباند ہمے
شورتوجانہابشوارندہمے
ہمت والا بماھمراہ کن
روبسوے بارگاہ شاہ کن
شاہ ماپاکست ازمرگ وہلاک
گرفناگر دودوعالم نیست باک
زندگی ومرگ نبود جز فریب
نیست کس راسودوسرمایہ بجیب
ہرکہ دار دمایۂ بے مایہ اوست
وانکہ اندر فقر شد بے سایہ اوست
ہرکہ جاں داری کند بے جاں ترست
وانکہ ساماں مافیت بے ساماں ترست
سودوسرمایہ خیالے بیش نیست
مائیہ درویش جز درویش نیست
نقددرویشاں تہید ستی بود
دست مزد شاں ہمیں مستی بود
چیست گنج خوش دلی کیسہ تہی
اصل دانش ہابود نا آگہی
ہستی مطلق سراسر نیستی ست
اصل ہستی نیستی درغیستی ست
زندگی راترک جاں بخشد وجود
خودتوئی گربے خودی گیردنمود
بیخودی وباخودی ہم نارواست
بے نشانی حضرت سلطان ہست
حضرت سلطان نگر ودبیش وکم
نے مثالش نے وجودش نے عدم
حضرت سلطان نداردماسوا
راست برجاے خوداست ایں ماجرا
حضرت سلطان بسویش بارمنیت
سالکانش راسر ودستار نیست
حضرت سلطان نے گنجد بگفت
درسخن کس درایں معنی نسفت
من ندانم حضرت سلطاں کجاست
دل کجاوتن کجاوجاں کجاست
حضرت سلطان نداردبوے غیر
ہست خودبزگرد خو دوردور دسیر
حضرت سلطان چہ باشد لب بہ بند
قاصر آمد نرد بانہا و کمند
ہوش رابفروش وحیرت دام کن
قطرۂ ازبے خودی درجام کن
باکہ گویم کن توخود کن یامکن
اعتبار قطرہ دردریا مکن
قطرہ گشتی وسوے دریاشدی
راہ بنمودی ورہ پیماشدی
قطرگی گم گشت دریا موج زد
وہم پستی محو شد برواج زد
وہم رابشکن کہ برخیزدودوئی
ناتوئی گردے برانگیز د دوئی
ازذوبینی ہست ایں مرگ وہلاک
حضرت سلطان ماپاک ست پاک
پاک راکے مرگ آید درخیال
زندہ رامردن بودا مرمحال
وصل اودائم بودبازندگی
ذات اور ازندہ گویازندگی
زندۂ درزندگی بے پردہ شد
مردگاں راول چراآزردہ شد
زندہ رابزم طرب آراستند
مردگاں بہر عزابر خاستند
صفحہ ۳۳۷ زندہ گردازدامن جاں برفشاند
مردگاں راصبر وآرامش نماند
مردہ آں باشد کہ وہمش زندگی ست
پیش وہم خویش اندر بندگی ست
مردہ پنداردکہ ماخودزندہ ایم
زندگی رالائق وارزندہ ایم
زندہ آں باشد کہ ازہستی برست
نیست اندرنیست اندر نیست ست
زندہ آں باشدکہ مردن جان اوست
خانہ ویراں ساختن سامان اوست
زندہ آں باشد کہ بال جاں کشاد
نیست گشت ومحو گشت ونامراد
زندہ آں باشد کہ پیش ازمرگ مرد
مردہ گشت وتن بہ بحر جاں سپرد
مرگ اوجاں دادو جانش زندہ شد
درجہاں خوشدلی تازندہ شد
اوزوہم زندگی آگاہ نیست
مرگ راہم سوئے ذاتش راہ نیست
شمس ربانی توئی اے نجم دیں
برفراز منیر جاں برنشیں
ہاں بیاونعرۂ دیگر بزن
خامشی نست سرجومش سخن
ہوش رابردرگہ شہ کن نثار
ہائے ہوے برفگن دیوانہ وار
من کجا بودم توخود بودی مدام
تہمتے بربافتی ازننگ ونام
طوق ماکردی زنیکی وبدی
راہ بنمودی وراہ مازدی
مردہ گشتم نامرادادی حیات
گم شدم چوں یافتم راہ نجات
ازدم پر عشوہ ہاوپرفریب
بے سبب کردی توماراناشکیب
اتحاد تو مرابیگانہ ساخت
عقل وہوش تومرا دیوانہ ساخت
ازنزول ذات تو پست آمدم
تو کشیدی جام ومن مست آمدم
خوے آزاد تو دردامم کشید
توشدی پنہاں مرکردی پدیر
ازغناے تو شدم من مستمند
علم تو مارابنادانی فگند
وصل تو مارا بہ ہجراں درسپرد
حی وقائم تو شدی ماخورد ومرد
عدل تو مارا بظلم آگندوجہل
مشکل ماجملہ پیش تست سہل
تاتو کردی خندہ من گریاں شدم
توشدی روپوش ومن عریاں شدم
تو بیا سودی شدم من پائمال
من بہ ہجر افتادم وتودروصال
من شدم سرگشتہ تو برجاستے
من شدم تنہا تو بزم آراستے
تو گرفتی جاے ومن رفتم زجائے
سرکشیدی تو امن افتادم زپائے
توشدی گنجے ومن ویرانہ ام
عقل کل ہستی تومن دیوانہ ام
توخرامیدی ومن رفتم زدست
توشدی بت آفریں من بت پرست
توزمن گشتی ومن گشتم زتو
توزمن بگزرکہ بگزشتم زتو
گرنماندایں من وتو درمیاں
نے تراسودست نے مارا زیاں
چوں تو خود ہستی نمیری زینہار
نیستم من پس کجا گیرم قرار
نجم دیں اے مطلع انوار جاں
نعرۂ دیگر بزن بے ایں وآں
خود مخاطب باش وخود میکن خطاب
خود توئی اصل سوال وہم جواب
خوزدجوذ باخود بکن گفت وشنید
نعرۂ از وقعر جاں باید کشید
رمز خود بیخویشتن آغاز کن
نعرہ ہاے بے سروبن سازکن
انچہ ناید برزباں گفتار تست
انچہ مخفی ماند آں اظہار تست
من نگویم بلبل و پروانۂ
ہاں براہ سوختن مردانۂ
بے تپ ہجراں وبے ذوق وصال
خود گداگشتی وخود شہ آمدی
درحریم خاص درسیرے شدی
خودیگانہ بودی وغیرے شدی
بازی نیرنگ خوش درباختی
اسپ وفرزیں پیل وبیذوق تاختی
برکشادی پاے رفتار ہمہ
فرق پیدا گشت درکار ہمہ
لیک درمعنی بغیرذات نیست
اندریں بازی تراشہ مات نیست
ذات تو پاکست کے گردو بدل
اے بری ازرنج وآفات وخلل
ہرچہ داری نے کم آید نے فزوں
نے بہ پیشت فرق بیروں ودروں
نے بہ پیشت جسم وجانہارا وجود
نے مکان ونے زماں واردنمود
نے بہ پیشت ظاہر وباطن دو چیز
نے بہ پیشت امذک وبسیار نیز
نے بہ پیش تو فناونے بقا
نے بہ پیشت انتدا و انتہا
نے بہ پیشت آسمانہا وزمین
نے شریعت نے حقیقت نے یقین
نے بہ پیشت نامہاونے نشاں
نے بہ پشیت کفرو دیں نے ایں وآں
نے بہ پیش تو وجود ست وعدم
نے بہ پیش تو حدوث ونے قدم
پیش تو تعلیل وتوجیہات نیست
پیش توامثال وتشبیہات نیست
نیستی ہم پیش تو گردید نیست
غرقۂ توحید جز توحید نیست
چیست توحید آنکہ از غیر خدا
فرد آئی در خلا ودر ملا
خود تو گفتی خود تو بشنودی زخویش
خود تو رفتی آمدی خود پیش پیش
من چہ گویم من چہ باشم من کیم
خود توبودی خود تو ہستی من نیم
چوں تو بودی چوں تو خود ہستی بپا
من کجایم من کجایم من کجا
انچہ باشی باش من باشم نہ تو
خود بہ بین وخودبدان وخود بگو
خواہ پنہاں باش وخواہی آشکار
بیدلاں رابافضو لیہاچہ کار
من ندانم تونہانی یا عیاں
نے بگنجی دریقین نے درگماں
گرتوئی ازمن نمے آید خبر
ورمنم ازتو نمے یابم اثر
بے من وتوکار نکشاید گفت
رفزوحدت خودنمے آید بگفت
ایں عبارات واشارات وخیال
گشتہ پیش سروحدت پائمال
پس چہ باشد زندگانی چیست مرگ
ذات تو قائم بودبے ہیچ برگ
ذات تو لاریب پاکست وصمد
نے ازل گرد توگرد ونے ابد
ہم ازل مستغرق تو ہم ابد
امر کردی قل ہواللہ احد
صفحہ ۳۴۱ قال رابگزاروحال خودبجو
کے بمیروغرقۂ دریائے ہو
حال وقال از تفرقہ ظاہرشود
کیست تاازاصل خود ماہر شود
جمع وتفریقے ہمے گر ددعیاں
اصل ایں ہردونیایددربیاں
آگہی ازسر مطلق کے بود
انچہ درفہم توآید شے بود
راست نبود ہرچہ گوئی زیں نمط
خود غلط انشا غلط املا غلط
ازصحیح وازغلط ہم دورباش
ہرچہ خواہی گوبخود مسرورباش
نے غلط کردی نیاوردی صحیح
نے حسن پیداست ایجانے قبیح
نے قبیح ونے حسن نے خوب وزشت
نیست کعبہ نیست دیرو نے کنشت
علم وعرفان نیست گشت و فرق شد
زورق اندر بحر وحدت غرق شد
غرقہ رانبود مقام ومنزلے
غیر دریانیست اور احاصلے
بارگاہ اوست بے جاومقام
نے نشانے باشدش نے ہیچ نام
ہر کجاسربرزند خودجاے اوست
بے سروسامانیش ماواے اوست
ہست آزادہ نداردپاے بند
نے اسیر وقت ونے درجاے بند
ہم زمان وہم مکاں خیزدازو
اعتبار جسم وجاں خیزدازو
نامرادی ہم از مقصود ہم
عبدازو پیدا شنود معبود ہم
ہرچہ مے خیزدنہ بیرونش بود
ہرچہ غیر ست آں نہ مادونش بوذ
ہیچ گردونے خودست وبے خدا
اتحادی نے حلولی نے جدا
پاک ازناپاک وپاک ازناپاک ہم
اصل نور واصل ناروخاک ہم
گفتہ وناگفتہ یکساں پیش اوست
دیدہ شد نادیدہ چہ دشمن چہ دوست
ہست خود تنہاوہم خود انجمن
گاہ نومے گرددوگاہے کہن
سغیش واحد عبارت ہاابسے
نیست نقصان گرنمے فہمد کسے
ازعبارت تابمعنی فرق نیست
گربدانی ظاہر وباطن یکے ست
شد عبارت زوئے معنی راحجاب
معنی آمد درعبارت آفتاب
ہم عبارت گشت معنی راشہود
درعدم معنی عبارت دروجود
درسنجی ایں مثال پیچ پیچ
غیر معنی نیست خود موجود ہیچ
معنی آزاد خود پابست شد
نیست شد معنی عبارت ہست شد
آں عبارت نیست خود معنی ست آں
درنہاں معنی عبارت درعیاں
نیست معنی وعبارت جزمثال
جملہ وہم ست وگمان ست وخیال
ازعبارت وزمعانی پاک شو
خاک مردان خداراخاک شو
ازبیانوگفتگو لب بستہ بہ
خامہ گرجنبش کند بشکستہ بہ
ذکروفکر وفہم وادراک وقیاس
ایں ہمہ بگزاروویراں کن اساس
کاردار سوختن نے ساختن
ہست کار اینجا سپرانداختن
نماند تاب فراق تو بیش ازیں مارا
بیار جام کہ خالی کنیم مینارا
بقطع وادئی عشق تو درنخستیں گام
زپافگند جنوں عقل دست بالارا
زتوگسستن پیماں زمادرستی عہد
بیاکہ قاعدہ برہم زینم دنیارا
اگرتومے مذہبی دادتشنہ کامی من
بآب دیدہ بگیدم عیوں دریارا
مدار چرخ بہ آہے زہم نمے پاشد
چساں زدائرہ غم بروں کشم پارا
مراد لے ست کہ ازننگ پارہ پارہ شود
بقامتم چوبدوزند حلۂ خارا
نہم ازتف دل داغ بردل آتش
بہ تند صرصر آہے دہیم صحرارا
بہ ترس ازیں کہ تو انم من ازپتیدن دل
کہ پابرہنہ برآرم بدشت لیلے را
یک امشب است بیادتو ہم چو روز شمار
بگوچہ قدرنہی وعدہ ہائے فردارا
اے بہ نقاب رخت مہرقیامت نہاں
قامت موزون تو فتنہ آخر زماں
عارض مستور تو بتکدہ ہارا چراغ
نرگس مخمور تومیکدہ ہارامغاں
ہندوے زلف ترا حاصل ملک خطا
مردم چشم تراکسوت عباسیاں
درخم ابروئے تو تیغ اجل معتکف
کاوش مژگان توقبلۂ نوک شاں
جنبش بازوئے توخون جہانے بدبخت
لعل دل آویزتو کرداشارت کہ ہاں
وصف تن نازکت گربر بانہا فتد
ہیچ کس ازجان خویش بازنجوید نشاں
ابرزجوش ہوس قطرہ چکاند بہ بحر
مہرزدغ حسد لمعہ فروشد بکاں
غیرت دنداں تو آب کند آں یکے
واں دگرے بالبت سنگ بودہمچناں
حکم جمال تو درشش جہت امضاپزیر
سکےہ حسن تو درہفت قلم رورواں
حیرتی روئے تو آئنہ دارد بہ پیش
حسرتی وصل توسیر برآید زجاں
طرز توغارت گردانش خاک فرنگ
ناز تو برہم زن حکمت یونانیاں
شاہد خوئے ترارنگ حیا ہم نشیں
لیلی حسن ترانازو اد اسارباں
عشوۂ تو بردررپردۂ زہد ورع
غمزۂ تو بشکند حوصلۂ قدسیاں
زہرہ چوبک رہ کنددرتو زشوخی نظر
سحر ادایت فرود آور دش ہوکشاں
گرتوکنی غمزہ راتیزبہ رسم ستم
مہرنماید دگرہرستم آسماں
گرزسراپردہ خویش پائے برآری بروں
پانہ رسد برزمیں بسکہ سرآید براں
نازکمر بستنت رنگ امیدم شکست
زاں کہ نہ گنجدہمی کشتن من درمیاں
بہیشی اہل دید ہست حدیث کلیم
چوں توکنی درنظر جلوہ بیک ناگہاں
دوش گوئی کہ درنشیمن قدس
خیل روحانیاں خرامان ست
زدہ انداز نشاط انجمنے
طوبی وسلسبیل ورضوان ست
طوطیاں نند بال وپراز نور
سایہ وشاخسارو ریحان ست
ب
لبلا نند نغمہ شاں تحمید
چمن وگلشن وخیابان ست
قمریانت نعرہ شاں تہلیل
سروشمشادوطرف بستان ست
آہوا ننداز سرشت صفا
سبزہ وجوئبارومیدان ست
ماہیانندازخمیرہدٰی
خضر وساقی وآب حیوان ست
اختراننداز جلال وجمال
آسمان وزمین زایقاں ست
ہمہ از رحمت احتزاز نسیم
ہمہ فیض ابروباران ست
خم زتفریدوساغراز تحریر
طرفہ اجماع بادہ خواران ست
نعرۂ لاالہ الااللہ
ازدل ہرکہ ہست جو شان ست
ہرکہ بامن بدعوی آویزد
گویم آرے دلیل وبرہان ست
نہ روم برطریق استدلال
گرترا نیز نقد ایمان ست
ورقے زیں کتاب پاک بہ بر
کہ ہماناز عالم جان ست
بہ ہوائے طواف مضمونش
مرغ اندیشہ بال افشاں ست
ہرکہ برفہم معنیش پے برد
دلش ازوجدپائے کوبان ست
فہم معنی کہ ہست فوزعظیم
نہ زسعی ست بل زوجدان ست
بودلعیت دریں جریدہ راز
گوہرولعل ودردمرجان ست
درومرجان دے نہ ازدریا
لعل اتانہ از بدخشان ست
درو مرجانش ازلطائف غیب
لعل رخشاں زسراعیان ست
دیدبان شواہد اکواں
ترجمان مظاہر شان ست
بہ تعجب مبیں دراوصافش
کہ زملفوظ شاہ شاہان ست
آنکہ درپیش ہمتش لاشے
ہرچہ ازاعتبار امکان ست
آنکہ درظل رایت فقرش
مامن زندو پارسابان ست
آنکہ دراوج عظمت وشانس
سعی اندیشہ ہم زنسیان ست
آنکہ دراوج عظمت وشانس
سعی اندیشہ ہم زنسیاں ست
آنکہ اندر فضائے مدحت او
رخش فکرت بہ ترک جولان ست
طور تحقیق راکلیم اللہ
ملک حیدراسلیمان ست
خرد اندیشد وباں گوید
شرح اوصاف اور نہ چنداں ست
دوسہ بیتے دگرکنم انشا
گرچہ ایں کار ہم نہ آسان ست
یعنی دروصف جامع ملفوظ
کہ مرآں شاہ راز خاصان ست
راشد ومرشدست وآل رسول
لمعۂ آفتاب تابان ست
انچہ بعد از نبی بہ امت ماند
آل پاک وے ست وقرآن ست
قبلہ گاہش بظاہر وباطن
شاہ مردان وشیریزدان ست
خرقۂ او حسینی الحسنی ست
رقعۂ حلۂ شہیدان ست
ہم بہ حکم طریق وہم بہ نسب
جذوالاش قطب گیلان ست
اصل پاکش زیثرب وبضحاست
مولدش خطۂ خراساں ست
اوفتاد ست دردیار غریب
چند روزے بہ ہند مہمان ست
ایں لآلی کہ درکتاب کشید
خوان یغما برائے اخوان ست
چند گویم بہ لہجۂ فارس
خاک میرٹھ نہ یزد وطہران ست
گفت محمود وسال ختم کتاب
بحر توحید ونور عرفان سر
حسن بنوشت ملفوظات مرشد
بدل ہاریختہ انوار توحید
کتابے مستطابے لاجوابے
ہماناابر گوہر بار توحید
بہ بیں درہراشارٹ مے زندہ جوش
محیط اعظم زخارتوحید
قلندر ہرچہ گوید دیدہ گوید
چرائی بوالعجب درکار توحید
چواز توحید دیدم شرح اسرار
بگفتم آیت اسرار توحید
شدآں غوث علی سلطان ذی شان
کہ مارا قبلۂ دینا ودیں بود
مآب خلق عالم بارگاہ ہش
تو گوئی آسمانے برزمیں بود
شہ فقر وفنا دریاے توحید
دراے عرصۂ علم ویقین بود
فریدے بے حجاب راست گوئے
بہ عرفان وحقیقت دورہیں بود
زہر گونہ کمالش بہرۂ خاص
نشان اولین وآخریں بود
دلش تفسیر لاخوف علیھم
کہ فارغ ازغم دنیا ودیں بود
بہ ہمت پیش روفرد جریدہ
بہ کنج خوش دلی عزلت گزیں بود
بہ توحید وتوکل یک سوارہ
بترک دودن حق خلوت نشیں بود
بہ ایثارو کرم ابر گہربار
ظہور شان رب العٰلمین بود
سخن ہاے بلند وار جمندش
مذاق اہل حق راانگبیں بود
کلامش ہریکے صدباب حکمت
نکاتش طالباں رادل نشیں بود
برات قسمت خود ہرکسے یافت
جہانے خرمنش راخوشہ چیں بود
بجیب اندر محیط سرمدی برداشت
رموزوحدتش درآیتیں بود
خرابات حقیقت را قلندر
شریعت راامام المتقین بود
زآب وگل منزہ ذات پاکش
اگرچہ درمیان ماوطیں بود
کلیدے بود اسرار ازل را
نقود گنج غیبی راامیں بود
ہمش حق الحقیقت بودیہیم
ہمش ملک صفا زیر نگیں بود
ندانم من چہ بودآں بحر مواج
نہ خود بود ونہ آں بودونہ ایں بود
بروں ازبودونابودست بودش
چراگویم چناں بودوچنیں بود
بہ بحر غیب چوں کشتی فروبرد
خردگفتاکہ خضر راہ ہیں بود
بودوستور دکن نام آورے مختار ملک
درمہمات امور سلطنت ماہوش وہنگ
ہمچواودستوردانائے ندارد کس بیاد
پاسبان امن وصلح ومال ودولت نام وننگ
نیربخت رعایا تافت براوج شرف
تازمام ملک ودولت دادہ بودندش بچنگ
فہمش آئیں ریاست رابنائے خوش نہاد
نظمش ازآئینہ نظم وسیاست بردزنگ
بودرائے محکمش اعضائے دولت راسپر
فتنہ ہائے ملک راتدبیر والایش حذنگ
فخر قوم و فخر ملک وحرزبازوئے دکن
بوستان خلق واحسان وسخار آب ورنگ
عدل را نوشیروانے بخت رااسکندرے
ضیغم صحرائے بینش بحر دانش راانہنگ
بیکساں راوستگرے ختگاں رامرہمے
نیتش آں بودور دورش دلے نایدبہ تنگ
موج فیضانش گرفتہ چاردانگ ہندرا
ازلب رودکر شنا تاسردریائے گنگ
لوحۂ دل پر نگار راز شکر نعمت ہائے او
درس گاہ قوم راطغراے نامش نقش سنگ
مختصر گویم زاوصافش کہ ارزا نیش بود
تن زہندودیں زیثرب دانش ازملک فرنگ
شوروفریاد رعایاسدراہ اوشدے
عرصۂ عمر معین گرپزیر فتے درنگ
تابکے ایں نالہا محمود تاریخش بگوئے
پیکر آں پاک گوہر شدنہاں درخاک وسنگ
گفت ہاتف حسرتا صد حیف وہیہات آہ آہ
واے دانش مندونازک فہم سرسالار جنگ
دوکیسہ پراز عیب داریم ما
یکے پیش روے ویکے پشت سر
دراں نقص ہمسائگاں ست وعیب
دریں زشتی نفس ماہست وشر
ازاں ہرچہ بینیم برکف نیہم
وزیں خود نداریم علم وخبر
دراں فکرت وہوش ماتیز و چست
دریں دیدۂ وگوش ماکوروکر
اگرہست ہمسایہ ہشیاردل
نہ کوبد درجنگ ہاما مگر
کند چارۂ غیب ونقصان خویش
زبد بینی مابگیرد ہنر
شودکیسہ اش ازبد یہاتی
پرد کیسہ مازعیب دگر
چنیں ست احوال ماراطریق
کہ فردازامروز آید بتر
بہ پیچیدہ درباطن دیگراں
بہ پوشیدہ ازظاہر خود نظر
نشتہ چناں فارغ ازحال خویش
توگوئی نداریم سمع و بصر
مدام ایں چنیں آں چناں فکر ماست
نہ بانیک آویزرغبت نہ ازبد حزر
اگر گوش داری نصیحت نیوش
کن آویزۂ گوش جان این گیر
مکن قصہ ازعیب ہمسائگاں
بکن چارۂ خویش المختصر
بخلوت گاہ نازآرے زخود پوشیدۂ گویا
تودرکنعان جسمانی ومصرجاں پراز غوغا
زپیراہان یوسف شمہ نششیدۂ گویا
پے دنیا کہ ازطویل امل بربافتی دامے
بسان عنکبوتے برمگس پیچیدۂ گویا
لب ناں آربدست آریم دوشاب ازجگر باشد
کفاف مازا قطاع محن بخشیدۂ گویا
بپائے لطف گشت بوستاں ئے فرماتاہر گل
بجائے خویش پنداردہمش بوئیدہ گویا
وزتقاضائے خرد حرفے مکررکودہ اند
برگماں آں لب شیریں کہ جزدر وہم نیست
طوطیاں منقارانزر تنگ شکر کردہ اند
ازشمیم زلف اونشنیدہ کس بوئے ہنوز
تودۂ از مشک وانبارے زعبرکردہ اند
مے گساراں گردش چشمش ندیدہ یک نگاہ
بر تصور نقل بادام مقشر کردہ اند
درتنزہ گفت نتواں ازقد وبالاتنے او
حیف تشبیہے کہ باسرو صنوبر کردہ اند
نقش ہستی چوں سراسر ہست نیرنگ خیال
عاقبت سربرزندو ہمے کہ درسرکردہ اند
بیش وکم ہرگزنہ گرددہرچہ ہست از نیک و بد
زانکہ پیش از مابرات مامقدر کردہ اند
از غلط کاری عقل ایں جہاں ہرگزمپرس
تہمت ہرنیک وبدبرچرخ واختر کردہ اند
عابداں وقت عبادت نقش معبودے زنند
آشکار اشر کتے باذات داورکردہ اند
درحریم ذات اورہ نیست کس رااے عجب
قصہ بسیارا ازمقام وراہ ورہبر کردہ اند
صوفیاں از غیر حق تصنفیہ دل میکنند
غیر حق راخود چرا دردل مقرر کردہ اند
ہرکسے رااعتمادے برحسن عمل
ازسعادت ہائے خود چرادردل مقرر کردہ اند
دربت وبتخانہ روآور دہ قومے برخیال
قوم دیگر تکیہ برمحراب ومنبر کردہ اند
عاشقاں رانیست حاصل مایہ جزبے حاصلی
زاہداں راوست اندرسجہ گوہر کردہ اند
آں یکے رادادہ انداوصلہ اخلاق وادب
واں یکے رارندو سرمست وقلندر کردہ اند
آں یکے برآتش دوزخ کبابے میزند
واں یکے رامشربے ازآب کوثر کردہ اند
کیست کورہوا رتا درمنزل تحقیق راند
ہر یکے را مسلکے برنوع دیگر کردہ اند
بارگاہ وجدتش رکونشان وکو مقام
درحقیقت خود غلط بود انچہ باور کردہ ااند
نجم ذات واحدست امااسامی درمقال
ماہ پروین وسہاومہر انور کردہ اند
کہ مجرم بدیوانِ داوربہ لرزد
زلطفت نئے خامہ گوہر فشاند
زقمرِ تو درتیغ جوہر بہ لرزد
چناں لرز از بیمِ جاہِ تو حاسد
کہ دردورِ اسلام کا فربہ لرزد
مگر دیدہ انوارِ قلبِ منیرت
کہ ہر صبح دم مہرِ خاوربہ لرزد
مرا دل بہ لرزد زبےبرگ و سازی
چناں کزسخائے تو گوہر بہ لرزد
یناسایم از جنبش و نیست جنبش
کہ پاماندہ برجاےوپیکر بہ لرزد
ہے لرزم از دستِ سرمائے ناخوش
کہ دل دادہ از شوخِ دلبر بہ لرزد
چناں حرف لرزد بہ پیشِ نگاہم
کہ اندر کف مست ساغر بہ لرزد
زسرماے دی کس بہ لرزد بسانم
مگر شاخِ عریان زصرصر بہ لرزد
چینن است حالم بہ ماہِ نومبر
دلِ من زبیمِ دسمبر بہ لرزد
بازببارید ابرباز بیامد بہار
باز نواساز کرد مرغ سرِشاخسار
بادوزیدن گرفت سبزہ چمیدن گرفت
جلوہ صدرنگِ گل جوش زدازہرکنار
باز پرندِ سحاب دامنِ گوہر فشاند
ہم بسرِ شہر ودہ ہم بسرِ کوہسار
غنچہ دہن باز کردبہرِ سپاسِ خداے
برگ ورقہا نوشت درصفتِ کردگار
تاک فتادہ ہمے مست بطرفِ چمن
سرِِوسہی سربلند گشتہ لبِ جوئبار
سنبلِ پیچاں فگند طرہ فروترزدوش
نرگسِ شہلا کشاد دیدہ بروے بہار
بسکہ طرب عام شدکام روائی گرفت
سبزہ بیگانہ ہم یافت دریں بزم بار
ساقی و ساغر بدست مطرب و شعرے بلب
زمزمہ عود و چنگ جام و کفِ مےگسار
تاکے بہ عدو زنم درِ صلح
ناچار شدم زشورِ ناصح
اے تہمتِ اختیار برخیز
بہ نشست غبار بردلِ او
اے دیدہ اشکبار برخیز
برخاست دلِ من ازسرجاں
اے دلبرِ جاں شکار برخیز
اے بلبلِ نالہ مست مے نال
شد فصلِ گل و بہار برخیز
خلقے شدہ منکرِ قیامت
اے فتنہ روزگار برخیز
من بندِ نقاب مے کشایم
اے طرہ مشکبار برخیز
تاپردہ فتدز کفروایماں
زاہد بہ نواے خارج آہنگ
آخرنہ کہ واژ گونہ بختم
تشویش زانقلاب تاکے
ناگفتہ ہزار حرف خون شد
باغیرکنی خطاب تا کے
من تشنہ جگر ترم زتیغت
یکبار بکُش عتاب تاکے
ساقی نِیَم ازسزائے جامے
دوراں کندم خراب تاکے
گردِخوددردوروگردش ہم چوپرگارآمدی
یوسفِ مصر جمالی وزلیخاے طلب
خودشدی جنس عزیزوخودخریدار آمدی
دعوتِ دیں کردیُ خود برزدی بانگِ اِبا
وحِی منزل گشتی وہم خود باقرار آمدی
حُسن چوں بے پردہ شدغوخاے عشق آمد پدید
طالبان خویش راہم خود طلب گار آمدی
چوں بہ بے رنگی رسیدی خاروگل راسوختی
چوں برنگ وبو فتاوی عینِ گلزار آمدی
چوں حجابِ خودشدی بزمِ شہود آرستی
خویشتن راغیر بنمودی باظہار آمدی
بہرِ اظہارِ شفا خودرامریضے ساختی
چارہ گر گشتی وبربالیں ِ بیمار آمدی
عالم اندر رقص آمد تاخرامیدی بناز
شور درجاں ہافتادہ تابگفتار آمدی
ہرچہ اندیشم نہ باایں ہمہ غیرِ تونیست
بحرِ موّاج وحباب و دُرّشہوار آمدی
ناقہ لیلائے حسنت چوں بہ صحرا سرنہاد
کسوتِ مجنوں بہ برکردی و ہشیار آمدی
علم گشتی و شدی مستور اندر چینِ کفر
رند وگمراہ و قلندر مست وسرشار آمدی
گفتم بتوازلب نہ بروں آمدہ حرفے
رفتم بتوازجائے نہ برداشتہ گامے
آنگاہ کہ ناگاہ بہ بیگاہ رسیدیم
سالیست نہ ماہیست نہ صبحیست نہ شامے
منزل گہِ بارانہ سلو کیسنت نہ رسمے
نے ہمسفرے ہست نہ میلے نہ مقامے
آن مے کہ بخوریم نہ درخورد عوام است
خمخانہ مارا نہ خُمے ہست نہ جامے
صف فتنہ برانگیختہ ناکردہ نگاہے
صد مرحلہ طے ساختہ تاکردہ خرامے
بدریا وکان ہست گوہر بسے
نیابدبہاتانگیرد کسے
بزیرِزمیں ہست خرمن ہزار
ازآں کسے نیست بے کشت وکار
اگر نفع اندک وہی رائگاں
بطمعِ زیادت زردے گماں
ندانندت اہلِ خرد باہنر
کہ آں نفع اندک نیابی دگر
کہ داند کہ بسیار مقسوم نست
چرامید ہی انچہ معلوم تست
تنازع مبرپیشِ دیوانیاں
کہ بسیار خواہد شداندک زیاں
تحمل کن اندک زیانے بمال
کہ خود مالِ ناقص بہ از پائمال
جوانا جوانی کمن رائگاں
کہ پیری ہمے آیداز پے دواں
گرامر وزتدبیرِ فرد اکنی
بسر منزلِ عافیت جاکنی
ورامروز کارت بساماں نشد
دریغا کہ خود ایں شیدوآں نشد
لبِ نانے بامن وآزادی
بہ ز حلواے خوف وناشادی
جاے تنگے کہ بے ضرر باشد
بہ زایواں کہ پُرخطر باشد
خرے ما عند لیبے گفت روزے
شنید ستم کہ مے نالی بسوزے
بہر طرفے فتادہ برزبانہا
زخوش الحانیِ تو داستانہا
ولے خواہم بگوشِ خود شنیدن
بداد نغمہ ہایت وار سیدن
درآمد بلبلِ گویا بآواز
بصد آئیں ترنّم کرد آغاز
بزیروبم چناں آہنگ ہاکرد
کہ صحنِ بوستاں راپُرنواکرد
بوجد آورد مرغانِ چمن را
نہ تنہا مرغ بل سروسمن را
مکن زور آوری برزیردستاں
کہ زورت رانمے بینم بقائے
بترس از انقلابِ دہرزنہار
مکن درحقّ ِ مسکیناں جفاے
دروطن و درسفر و در حضر
گربودت یارِ وفا داربہ
یار کہ بگذاشت ترا در بلا
مار یقیناً زچنیں یاربہ
پشتئ ہم جنس کنددام ودد
دام ودد از مردمِ غدّار بہ
تواں برفق ومدار ابشادمانی زیست
ولے زعربدہ خیزونکال وبدبختی
ہر آنکہ صلح بہ ابناے جنس پیش گرفت
بروزگار بہ بیند مصیبت و سختی
اے ترا دست نارسیدہ تباک
ترش انگور را چرا گوئی
توز خود کردہ نہ ترکِ ہوس
شرم بادت کہ حیلہ می جوئی
دوستاں را کہ جنگ و فتنہ نجاست
دگر انجام نیک امید مدار
ہیچ سودے حسودرازحد
نیست الاکشیدنِ آزار
ہرآنکہ رنج و مشقت کشدزجتاراں
برانقلابِ زماں چوں کندغم وشادی
بدست ہر کہ فتد سربہ پیش او بنہد
ازآں کہ قطع شداوراامید ازادی
دوں ہمت است و ناکس و نامرد وبدنہاد
آں کو بمکر وحیلہ بدست آوردمراد
زحرص وطمع دور باش اے سلیم
طمع خرس امینمایدگلیم
چوتیغِ راستی داری توانی لشکرے کشتن
ولیکن تیغِ فولادی نہ ہر جائے بکارآید
تو بینانہ کے قطع راہ
زمردانِ دانابصیرت بخواہ
ہمانا کہ مغرور گرددہلاک
کشف وار روزے درافتدبخاک
جان بابا برو نکوئی کُن
کہ نکوئی بلا بگرداند
بخاکِ مذلت نشاند دروغ
دروغ آدمی راکند بے فروغ
بوزنہ نقلِ مرد نان بکند
گرتو
دیدیم صدہزار پئے دیگران حَکَم
امّا حَکَم بدیدیم ازبہرِ خویش کم
خرگوش صفت گر تو دریں خواب بمانی
ترسیم کہ خودراسرِ منزل نہ رسانی
بدست آوردنِ دنیا ہنر نیست
یکے راگر توانی دل بدست آر
تنہا نہ زاہلِ وعظ و نصیحت شنیدہ ایم
انجامِ لاف غیرِ فضیحت نہ دیدہ ایم
بوقتِ امن و سلامت مزن زمردی لاف
کہ تو بخواب ندیدی ہنوز روزِ مصاف
اے بساکس کہ درزیانِ دگر
خویشتن راہمی بناددہد
چنانکہ نغمہ بلبل بگوشِ خر ہیچ است
بچشمِ بے ہنراں ہمچنیں ہنر ہیچ است
بامیدِ نفع کردن بحق بداں نکوئی
مگر ایں مثال دارد کہ شب آفتاب جوئی
زودبینی کہ مرد سایہ پرست
درسرِ سایہ شے دہداز دست
٭٭٭
ٹائپنگ: خرد اعوان، عمران خان ، ارکان اردو محفل
ماخذ:
تدوین اور ای بک کی تشکیل: اعجاز عبید
